چه کسی چشم‌انداز نئوبانک‌ها را تیره کرده؛ بانک مرکزی یا بانک‌ها؟
امروز در شرایطی قرار گرفتیم که نشان می‌دهد چشم‌انداز نئوبانک‌ها در ایران با ابهامات فراوانی رو‌به‌رو شده است. نئوبانک‌ها به دنبال نیاز روزافزون به خدمات مالی دیجیتال و تمایل به کاهش وابستگی به سیستم‌های بانکی سنتی و همسو با تحولات جهانی در ایران ایجاد شدند و به‌تدریج گسترش یافتند. سپس، با وجود رفتارهای محافظه‌کارانه مدیران بانکی، به‌مرور تبوتاب بانک‌ها برای ورود به این حوزه و ایجاد یک نئوبانک بالا گرفت.
آنها امید داشتند که در آینده فرصتی فراهم شود تا با مقررات‌گذاری درست، نئوبانک‌ها کم‌کم از بانک‌ها جدا شوند و به‌صورت مستقل مانند نئوبانک‌های سایر جهان سهام‌دار ثالث جذب کنند و فعال باشند، اما در ادامه این اتفاق نیفتاد و با انتشار دستورالعمل نحوه فعالیت نئوبانک‌ها توسط بانک مرکزی، شرایط برای نئوبانک‌ها پیچیده‌تر شد به طوری که برخی از صاحب‌نظران معتقدند که اگر دستورالعمل بانک مرکزی دستخوش تغییر نشود نئوبانک‌ها از بین خواهند رفت یا تبدیل به ابزارهای کوچک بانکی خواهند شد به طوری که این موضوع باعث شده بزرگ‌ترین تلاش نئوبانک‌ها در حال حاضر زنده‌ماندن در شرایط فعلی باشد.
اما عده‌ای دیگر بر این باورند که آیین‌نامه بانک مرکزی کمی روند کار را دچار اختلال کرده، اما اتفاقی نیست که ترند نئوبانک را متوقف کرده باشد چه بسا آبی در آسیاب آن دسته از مدیران کم ریسک بدنه سنتی بانک‌هاست. این عده معتقدند که مقصر وضعیت فعلی، بانک‌ها هستند چراکه موتور نوآوری را خاموش کرده‌اند.
بانک مرکزی دستورالعمل نحوه فعالیت نئوبانک‌ها را اواسط آذرماه ۱۴۰۲ به شبکه بانکی ابلاغ کرد. یکی از پیامدهای این دستورالعمل کشیده شدن نئوبانک‌ها به سیستم بانکی بود که درنهایت منجر به کاهش نوآوری و افزایش محافظه‌کاری شد و فضای سیستم بانکی بر فضای نئوبانک غلبه کرد. با انتشار این دستورالعمل تبوتاب بانک‌ها نیز فروکش کرد و انگیزه سرمایه‌گذاران و کارآفرینان برای ایجاد نئوبانک‌های جدید کم شد. اما آیا واقعا عامل تمام این نتایج و اتفاقات، این آیین‌نامه بود؟ یا آیین‌نامه تنها یک بهانه است؟
راه پرداخت در گفت‌و‌گو با مهدی عبادی، مدیرعامل وندار؛ مصطفی ثابتی، عضو هیئت‌مدیره هلدینگ فناوری اطلاعات بانک گردشگری و مشاور تحول دیجیتال بانک سینا و شرکت تفاس؛ محسن زادمهر، مدیرعامل فوربیکس و مرتضی حاجی‌زاده، مدیر تیم مارکتینگ بانکینو به وضعیت نئوبانک‌ها در ایران، چالش‌ها و راه‌حل‌ها پرداخته است. همچنین در این گفتوگوها سرنوشت نئوبانک‌ها پس از آیین‌نامه بانک مرکزی، بررسی شده است. در ادامه برشی از این گفتوگوها را می‌خوانید.
مهدی عبادی، مدیرعامل وندار، معتقد است که مصوبه بانک مرکزی باعث شده نئوبانک در هاله‌ای از ابهام فرو رود و امکان بزرگ شدن از نئوبانک‌ها گرفته شود. به گفته عبادی اگر مصوبه بانک مرکزی تغییر نکند، نئوبانک‌ها از بین خواهند رفت یا به ابزار کوچک بانکی تبدیل خواهند شد.
عبادی با اشاره به مصوبه بانک مرکزی درباره وضعیت نئوبانک‌ها گفت: «اکنون بزرگ‌ترین تلاش نئوبانک‌ها زنده ماندن در وضعیت فعلی است. اگر مصوبه بانک مرکزی تغییر نکند، نئوبانک‌های ایرانی دگرگون خواهند شد و چه‌بسا بعضی از آنها از بین بروند یا مدل کسب‌و‌کاری‌شان را تغییر دهند و بسیار کوچک‌تر از قبل شوند. وضعیت فعلی به نئوبانک‌ها اجازه بزرگ‌تر شدن نمی‌دهد.»
او ادامه داد: «اگر این مصوبه تغیر نکند، نئوبانک‌ها به بازوی خرد و ابزار کوچک بانکی تبدیل می‌شوند و فقط به بانک کمک می‌کنند. درنهایت باید دید که این مصوبه تغییر می‌کند یا خیر.»
برخلاف مهدی عبادی که مصوبه بانک مرکزی را یک چالش مهم می‌داند، مصطفی ثابتی، عضو هیئت‌مدیره هلدینگ فناوری اطلاعات بانک گردشگری، معتقد است این آیین‌نامه نمی‌تواند اوضاع را به هم بریزد. او در این باره توضیح داد: «صادقانه بگویم اگر کسی بخواهد کسب‌وکاری را راه‌اندازی کند، آیین‌نامه نمی‌تواند مانعش شود. این آیین‌نامه کمی روند کار را دچار اختلال کرد، اما چیزی نیست که ترند نئوبانک را متوقف کرده باشد. من احساس می‌کنم ما در بخشی از بدنه سنتی بانک‌ها با مدیرانی ریسک‌گریز طرفیم. از آن‌سو افرادی را در بانک‌ها داریم که به دنبال نوآوری‌اند. این آیین‌نامه فقط آب در آسیاب دسته اول ریخت و بهانه‌ای به دست آنها داد که آن بخش از بانک را که می‌خواهد نوآوری داشته باشد تحت فشار قرار دهند و پروژه‌ها را متوقف یا توسعه سرویس‌های نوآورانه را سخت‌تر کنند.»
عضو هیئت‌مدیره هلدینگ فناوری اطلاعات بانک گردشگری درباره اصلاح این بخشنامه توضیح داد: «در این بخشنامه چند نکته وجود دارد که با ماهیت نئوبانک در تناقض است. یک چالش بزرگ ما با نهادهای رگولاتوری و بانک مرکزی نگاه سنتی و پاک کردن صورت‌مسئله در رویارویی با نوآوری است. وقتی صحبت از نوآوری می‌شود کسب‌وکارها باید به سراغ ایده‌پردازی و استفاده از فناوری بروند و راه‌حل‌های خلاقانه ارائه کنند، ولی رگولاتور برای نظارت به دنبال نوآوری نمی‌رود. اکنون دنیا تغییر کرده و رگولاتور هم باید همین کار را انجام دهد و نباید همان رگولاتور پنجاه سال قبل بماند. رگولاتور باید به سراغ نوآوری برود و روی فناوری هم سرمایه‌گذاری کند. رگولاتور برای نظارت بر سرویس‌های جدید و نوآورانه باید فکر و هزینه کند، اما در ایران رگولاتور رفتار سلبی دارد و با نوآوری مقابله می‌کند. گرچه من معتقدم فناوری و نوآوری مثل آب پشت سد هستند و کسی نمی‌تواند مانع آنها شود. در سال‌های گذشته تلاش‌هایی از سر استیصال یا بی‌دانشی برای جلوگیری از رشد نوآوری در صنعت خدمات مالی شده، اما با مرور زمان راه باز شد و بانک‌هایی که بدون توجه به محدودیت‌ها بر اهداف خود تمرکز کردند درنهایت موفق‌تر عمل کردند.»
محسن زادمهر، مدیرعامل فوربیکس، معتقد است در ایجاد وضعیت فعلی نئوبانک‌ها، ۲۰ درصد بانک مرکزی مقصر است و 80 درصد بانک‌ها، زیرا بانک‌ها تمامیت‌خواه‌اند و خودشان مانع می‌شوند. او توضیح داد: «بانک‌ها مشارکت نمی‌کنند و تصمیم ندارند زیرساخت را به یک نئوبانک بدهند تا کار آغاز شود. بخشنامه بانک مرکزی فعالیت نئوبانک‌ها را کند کرد و ترس در دل بانک و سرمایه‌گذار انداخت، اما واقعیت این است که بانک‌ها مقصر اصلی این ماجرا هستند و به سوی نوآوری حرکت نمی‌کنند.»
زادمهر، در ادامه با اشاره به مهم‌ترین چالش نئوبانک‌ها گفت: «مهم‌ترین چالش فعلی نئوبانک‌ها، سردرگمی و بلاتکلیفی است که به آن دچار شده‌اند. بخشنامه بانک مرکزی از یک سو و مواضع بانک‌ها از سوی دیگر، همچنین اتفاقاتی که در چند سال اخیر در ایران رخ داد و موج مهاجرت در نیروهای حوزه فناوری اطلاعات، همگی باعث شدند نئوبانک‌ها مسیر و استراتژی مشخصی نداشته باشند. اگرچه یکی دو تا از آنها خیلی خوب کار می‌کند. به‌طور کلی چالش رگولاتوری را خیلی جدی نمی‌گیرم و فکر می‌کنم نئوبانک جایی مفهوم پیدا می‌کند که دو صنعت را به هم متصل کند. در ایران نئوبانک‌ها بازوی بانک مادر برای حل مشکلاتش شدند و بانک مشکلاتش را با نئوبانک حل می‌کند؛ در حالی که نئوبانک باید مشکلات مشتری را حل کند و برای او ارزش خلق کند.»
مرتضی حاجی‌زاده، مدیر تیم مارکتینگ بانکینو نیز معتقد است که حالا، بعد از گذشت سه سال و با توجه به واقعیت‌های بازار و وضعیت رقابت، بانک‌های سنتی‌تر که سودای تأسیس نئوبانک را در سر داشتند سعی می‌کنند دست‌به‌عصاتر در این وادی قدم بگذارند. او بیان کرد: «این احتیاط به این دلیل است که اولاً دستورالعمل بانک مرکزی ابلاغ شده و ثانیاً سرویس‌های نئوبانک‌های موجود تقریباً همگن شده‌اند. درنتیجه، یک نئوبانک جدید برای موفق شدن یا باید یک مزیت رقابتی منحصربه‌فرد (Unique Selling Proposition) ارائه کند یا گوشه دست‌نخورده بازار را هدف قرار دهد.»
به گفته حاجی‌زاده چند گروه قصد تأسیس نئوبانک دارند؛ گروه اول بانک‌ها هستند و گروه‌های دیگر فعالان فین‌تک، کارآفرینان و سرمایه‌گذارها. او بیان کرد: «بانک‌ها عملاً مسیر گذشته را می‌روند و مانع جدی و بزرگی در مقابل نئوبانک‌های وابسته به آنها به وجود نمی‌آید، اما گروه‌های دیگر، از دستورالعمل بانک مرکزی به‌شدت متأثر خواهند شد؛ چندین تیم و کسب‌وکار را می‌شناسم که تلاش‌هایشان به در بسته خورده است. گروهی که اتفاقاً می‌خواستند سرویس ویژه بدهند و نوآوری داشته باشند، الان باید به دنبال همکاری با یک بانک باشند. در این میان، اکثر بانک‌های پیشرو و چابک نئوبانک خود را دارند و در این موضوع مایل به همکاری نیستند؛ می‌ماند بانک‌های سنتی‌تر که عملاً کار کردن و خلق نوآوری در ساختار آنها، اگر نگوییم غیرممکن، بسیار دشوار است.»
به گفته حاجی‌زاده همان‌طور که اوبر را یک شرکت تاکسیرانی تأسیس نکرده یا Airbnb را یک هتل عرضه نکرده است، لزوماً نئوبانک‌ها را هم بانک تأسیس نمی‌کند. او با اشاره به این موضوع گفت: «پیشنهاد من این است که نقش تصدی‌گری بانک‌های مادر/همکار حذف و نقش‌آفرینی آنها به مدیریت ریسک‌های عملیاتی معطوف شود.»
ابلاغ دستورالعمل نحوه تأسیس و فعالیت نئوبانک‌ها واکنش‌های مختلفی از سوی کارشناسان در پی داشت؛ به طوری که برخی از فعالان خواهان این موضوع شدند که بانک مرکزی با دعوت از صاحب‌نظران، دغدغه‌های خود را مطرح کند و پس از کسب نظر از این افراد، دست به بازنگری دستورالعمل مذکور بزند. پویا پوراعظم، رئیس اداره ریسک و تطبیق بانکداری دیجیتال بانک خاورمیانه در تحلیل دستورالعمل بانک مرکزی در گفت‌و‌گو با راه پرداخت ایراداتی وارد کرده بود و گفته بود: «محدودیتی که این دستورالعمل ایجاد می‌کند در حوزه فناوری‌های مالی است و بانک مرکزی با این بخشنامه به گسترش نوآوری در نهادهای غیربانکی ضربه اساسی وارد می‌کند.»
با همه این تفاسیر نوآوری همان مؤلفه‌ای است که میان بانک سنتی و نئوبانک تمایز ایجاد می‌کند. شرایط موجود حکایت از فقدان نوآوری در نئوبانک‌ها دارد. به نظر می‌رسد اگر نئوبانک‌ها بخواهند روی این موج سوار شوند، به نوآوری بیشتر و تعامل افزون‌تر با کسب‌وکارها نیاز دارند.
متن کامل مصاحبه مصطفی ثابتی، عضو هیئت‌مدیره هلدینگ فناوری اطلاعات بانک گردشگری و مشاور تحول دیجیتال بانک سینا و شرکت تفاس؛ محسن زادمهر، مدیرعامل فوربیکس؛ مرتضی حاجی‌زاده، مدیر تیم مارکتینگ بانکینو و مهدی عبادی، مدیرعامل وندار درباره وضعیت نئوبانک‌ها در ایران طی چند روز آینده در سایت راه پرداخت منتشر می‌شود و در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.